พจนานุกรม เป็นหนังสือที่รวมรวบชุดของคำในภาษาใดภาษาหนึ่งหรือมากกว่านั้น มันถูกคิดค้นเมื่อนานมาแล้วกว่าพันปีเพื่อใช้เป็นฐานข้อมูลในการรวมความหมายของคำศัพท์ ส่วนใหญ่มักจัดเรียงตามตัวอักษร ซึ่งอาจรวมถึงข้อมูลเกี่ยวกับคำจำกัดความการใช้ การออกเสียง การแปลความหมาย ฯลฯ พจนานุกรมที่เก่าแก่ที่สุดที่รู้จักคือแท็บเล็ตอักษรอัคคาเดียนที่มีคำศัพท์สองภาษาคือ Sumerian – Akkadian ถูกค้นพบในประเทศซีเรียและลงวันที่ไว้เมื่อประมาณ 2,400 ปีก่อนคริสตศักราช หรือช่วงต้นสหัสวรรษที่ 2 ก่อนคริสตศักราช อีกเล่มหนึ่งคือพจนานุกรมภาษาจีน ‘Erya’ ในคริสตศักราชศตวรรษที่ 3 เป็นพจนานุกรมโบราณที่ถูกเขียนขึ้นด้วยภาษาเดียวที่ยังคงเหลือรอดอยู่ในปัจจุบัน
Philitas of Cos (มีชีวิตอยู่ในช่วงศตวรรษที่ 4 ก่อนคริสตศักราช) ได้เป็นผู้บุกเบิกในการเขียนคำศัพท์ที่ไม่เป็นค่อยถูกใช้กัน ซึ่งเป็นการแปลความหมายของคำที่พบเห็นได้ยากตามวรรณกรรม คำจากภาษาท้องถิ่น และข้อคำศัพท์ที่ใช้ทางเทคนิค พจนานุกรมสันสกฤตเล่มแรก ‘อมรโกศ’ เขียนขึ้นโดยอมรสิงห์ในศตวรรษที่ 4 ด้วยคำศัพท์ประมาณ 10,000 คำ สำหรับพจนานกรมของญี่ปุ่นตามที่บันทึกในพงศาวดารนั้น พจนานุกรมภาษาญี่ปุ่นเล่มแรกคือพจนานุกรมศัพท์ภาษาจีนฉบับที่หายสาปสูญ พจนานุกรมภาษาญี่ปุ่นที่เก่าแก่ที่สุดที่มีอยู่คือ ‘Tenrei Banshō Meigi’ เป็นศัพท์ของภาษาจีน
ในช่วง ศตวรรษที่ 8 และ 14 ได้มีการรวบรวมพจนานกรมภาษอาหรับขึ้นโดยมีการจัดเรียงคำตามลำดับคล้องจอง เราจะเริ่มเห็นมีการใช้ระบบที่ทันสมัยมากขึ้นในพจนานุกรมเฉพาะทาง เช่น คำศัพท์จากคัมภีร์กุรอ่าน และสุนัต ขณะที่พจนานุกรมใช้งานทั่วไปได้แก่ ‘Lisan al-`Arab’ ซึ่งเป็นเป็นพจนานุกรมขนาดใหญ่ที่รู้จักกันดีในภาษาอาหรับ กับ ‘al-Qamus al-Muhit’ เป็นพจนานุกรมแรกที่ถูกนำมาใช้ประโยชน์ได้จริง ซึ่งมีเพียงคำศัพท์และคำจำกัดความของแต่ละคำ แบบเดียวกับที่พบเห็นทั่วไปในพจนานุกรมสมัยใหม่ของ Oxford English Dictionary
พจนานุกรมภาษาอังกฤษในสหราชอาณาจักร
พจนานุกรมที่เก่าที่สุดในภาษาอังกฤษคือคำศัพท์ภาษาฝรั่งเศส ภาษาสเปน และภาษาละตินพร้อมคำจำกัดความเป็นภาษาอังกฤษ คำว่า ‘Dictionary’ ถูกประดิษฐ์ขึ้นโดยชาวอังกฤษชื่อ John of Garland ในปี 1220 เขาเขียนหนังสือเล่มหนึ่งชื่อ ‘Dictionarius’ เพื่อใช้เป็นพจนานกรมภาษาลาะติน หลังจากนั้นในปี 1582 Richard Mulcaster ก็เขียนหนังสือที่ประกอบคำศัพท์ภาษาอังกฤษ 8,000 คำที่ไม่ได้เรียงตามตัวอักษรขึ้นมา ส่วนพจนานุกรมเรียงตามตัวอักษรภาษาอังกฤษแรกๆ คือ ‘A Table Alphabeticall’
ซึ่งเขียนโดยอาจารย์ชาวอังกฤษ Robert Cawdrey ในปี 1604 ปัจจุบันนี้มีเพียงสำเนาที่หลงเหลืออยู่เท่านั้นที่ห้องสมุด Bodleian ในออกซ์ฟอร์ด ซึ่งหลายคนมองว่ามันไม่มีความน่าเชื่อถือและมีความผิดพลาดอยู่มากแม้แต่ Philip Stanhope แห่งเชสเตอร์ฟิลด์ ยังกล่าวเอาไว้ว่ามันเป็นความอับอายของประเทศตนเสียเหลือเกิน ในปี 1656 Thomas Blount ได้ตีพิมพ์หนังสือ ‘Glossographia’ ซึ่งประกอบไปด้วยคำศัพท์มากถึง 10,000 คำ ก่อนที่ Edward Phillips จะเริ่มต้นเขียนพจนานุกรมใหม่อีกครั้งในปี 1658 ในชื่อ ‘The New World of English Words: Or a General Dictionary”’ ซึ่งเป็นการลอกเลียนแบบงานของ Blount จนทำให้ทั้งสองฝ่ายมีปากเสียงกันอย่างหนัก
ภายหลังในปี 1755 ได้กำเนิดพจนานุกรมที่มีความน่าเชื่อถือเป็นครั้งแรกในชื่อ ‘A Dictionary of the English Language’ โดย Samuel Johnson ซึ่งหลายคนในวันนี้เชื่อว่าจอห์นสันเป็นคนเขียนพจนานุกรมภาษาอังกฤษเล่มแรกถือเป็นความเข้าใจผิด เพราะเขาเป็นคนแรกที่เขียนแล้วใช้งานได้จริงต่างหาก ทุกวันนี้พจนานุกรมมีการพัฒนาอย่างมากเพื่อที่จะมอบความสะดวกสบายในการอ้างอิงคำศัพท์ที่เกี่ยวข้อง พจนานุกรมของจอห์นสันยังคงเป็นมาตรฐานภาษาอังกฤษมานานกว่า 150 ปี จนกระทั่ง Oxford University Press เริ่มทำการเขียนพจนนานุกรมเล่มใหม่ขึ้นก่อนที่จะทยอยปล่อยออกมาเรื่อยๆ ในปี 1884 มันใช้เวลานานกว่า 50 ปี กว่าจะเสร็จสมบูรณ์ ซึ่งมันก็ได้กลายเป็นพจนานุกรมที่ได้รับการยอมรับมากที่สุดในโลก
